اگر تازه وارد دنیای خوراک دام شده‌اید یا می‌خواهید در خرید و مصرف مکمل‌ها و کنسانتره‌ها انتخاب‌های بهتری داشته باشید، آشنا شدن با اصطلاحات رایج این صنعت کمک بزرگی است. در این مقاله، مهم‌ترین اصطلاحات را با زبان ساده و کاربردی توضیح می‌دهم تا هنگام صحبت با تامین‌کننده، کارشناس تغذیه یا دامپزشک، دقیق‌تر تصمیم بگیرید.

A) انرژی قابل متابولیسم (ME)

  • یعنی مقدار انرژی‌ای که حیوان بعد از هضم می‌تواند واقعاً استفاده کند. هرچه ME بالاتر باشد، خوراک «پرقدرت‌تر» است. برای طیور و نشخوارکنندگان عددش مهم است چون روی رشد، تولید شیر و تخم‌گذاری اثر می‌گذارد.

B) بالانس جیره

  • یعنی تنظیم نسبت درست مواد مغذی (انرژی، پروتئین، مواد معدنی، ویتامین‌ها) در خوراک. جیره «بالانس» یعنی حیوان نه کمبود دارد نه اضافه‌روی؛ نتیجه‌اش رشد بهتر و هزینه کمتر است.

C) کلسیم (Ca)

  • یک ماده معدنی مهم برای استخوان و تخم‌مرغ. در خوراک از منابعی مثل دی‌کلسیم فسفات (DCP) یا سنگ آهک استفاده می‌شود. نسبت درست کلسیم با فسفر خیلی مهم است.

D) دی‌کلسیم فسفات (DCP)

  • مکمل معدنی رایج برای تامین کلسیم و فسفر. کیفیت DCP با درصد فسفر، یکنواختی ذرات، و سطح ناخالصی‌ها (مثل فلوراید) سنجیده می‌شود. DCP خوب به جذب بهتر فسفر کمک می‌کند و برای رشد و استحکام استخوان حیوان مفید است.

E) انرژی نگهداری و تولید

  • انرژی نگهداری برای زنده ماندن و کارهای پایه بدن لازم است؛ انرژی تولید برای رشد، شیر، گوشت یا تخم‌گذاری. اگر انرژی جیره فقط نیاز نگهداری را پوشش دهد، حیوان رشد یا تولید مطلوب ندارد.

F) فلوراید (F−)

  • ناخالصی‌ای که در برخی منابع فسفات وجود دارد. مقدار زیاد فلوراید می‌تواند برای دام مضر باشد. کارخانه‌های خوب تلاش می‌کنند فلوراید محصولشان پایین باشد.

G) گندم، جو، ذرت (حبوبات و غلات)

  • منابع اصلی انرژی. تفاوتشان در هضم و اثر روی کیفیت گوشت/شیر/تخم‌مرغ است. انتخاب بین این‌ها به قیمت، دسترسی و هدف تولید بستگی دارد.

H) هضم‌پذیری

  • درصدی از خوراک که واقعاً در بدن حیوان جذب می‌شود. هرچه هضم‌پذیری بالاتر، خوراک مقرون‌به‌صرفه‌تر. افزودنی‌های آنزیمی می‌توانند هضم‌پذیری را بالا ببرند.

I) افزودنی‌های آنزیمی (Enzymes)

  • موادی مثل فیتاز یا زایلاناز که به شکستن ترکیبات سخت در خوراک کمک می‌کنند تا مواد مغذی بهتر جذب شوند. مثلاً فیتاز به آزادسازی فسفر کمک می‌کند.

J) جویدن و نشخوار (در نشخوارکنندگان)

  • نشخوارکنندگان مثل گاو نیاز به فیبر کافی دارند تا نشخوار کنند. نشخوار به هضم بهتر و سلامت شکمبه کمک می‌کند. کمبود فیبر می‌تواند مشکل گوارشی ایجاد کند.

K) کنسانتره

  • خوراک غلیظ و پرانرژی/پروتئین که همراه با علوفه مصرف می‌شود. کنسانتره باید طبق سن، وزن و مرحله تولید حیوان فرموله شود.

L) LYS و MET (لیزین و متیونین)

  • دو اسیدآمینه ضروری مهم، مخصوصاً در طیور. کمبودشان سریعاً رشد و تولید را کم می‌کند. معمولاً در جیره‌های طیور به‌صورت مکمل اضافه می‌شوند.

M) مواد معدنی ریز (Trace Minerals)

  • مثل روی، مس، سلنیوم، منگنز. مقدارشان کم است اما اثرشان بزرگ. کمبود یا زیادی‌شان هر دو خطرناک است. استفاده از منابع آلی (Chelated) می‌تواند جذب را بهتر کند.

N) نیروی (پروتئین خام، CP)

  • درصد پروتئین خوراک. اما فقط عدد CP کافی نیست؛ «قابلیت هضم» و «تعادل اسیدآمینه» هم مهم‌اند. پروتئین زیاد بدون بالانس اسیدآمینه‌ها، هزینه را بالا می‌برد و فایده کمی دارد.

O) علوفه (Roughage)

  • منابع پر فیبر مثل یونجه، سیلاژ، کاه. برای نشخوارکنندگان ضروری است تا دستگاه گوارش سالم بماند. کیفیت علوفه (خشکی، کپک، ارزش غذایی) روی تولید اثر مستقیم دارد.

P) فسفر (P)

  • برای استخوان و انرژی سلولی ضروری. نسبت کلسیم به فسفر باید متعادل باشد (بسته به گونه حیوان). منابع فسفر: DCP و MCP. کمبود فسفر رشد را کند می‌کند و مشکلات استخوانی می‌آورد.

Q) کیفیت خوراک

  • یعنی ترکیب درست، مواد اولیه سالم، یکنواختی ذرات، نبود کپک و سموم قارچی (مایکوتوکسین‌ها). کیفیت خوب یعنی هدررفت کمتر و سلامت دام بیشتر.

R) نسبت Ca/P

  • نسبت کلسیم به فسفر. بسته به گونه، مرحله رشد یا تولید، متفاوت است. این نسبت اگر بهم بخورد، حتی با خوراک خوب هم جذب مواد معدنی کامل نیست.

S) سموم قارچی (Mycotoxins)

  • سم‌هایی که توسط کپک‌ها تولید می‌شوند (مثل آفلاتوکسین). وجودشان خطرناک است. کنترل رطوبت، انبارداری درست و استفاده از جاذب‌ها مهم است.

T) TMR (جیره مخلوط کامل)

  • در گاوداری‌ها، همه اجزای خوراک با هم مخلوط و یکنواخت می‌شوند تا حیوان انتخاب نکند و هر لقمه ترکیب کامل داشته باشد. نتیجه: تولید یکنواخت‌تر و سلامت بهتر.

U) واحدهای وزنی و درصدها

  • گاهی درصدها گیج‌کننده‌اند. بهتر است همیشه برچسب را با «گرم در هر کیلو خوراک» یا «گرم در روز» تبدیل کنید تا مقدار مصرف روشن شود.

V) ویتامین‌ها

  • ویتامین‌های A, D, E, K (محلول در چربی) و گروه B (محلول در آب) برای سلامت و تولید ضروری‌اند. کمبودشان علائم واضح دارد؛ مثلاً کمبود ویتامین D روی استخوان و پوسته تخم تاثیر می‌گذارد.

W) آب تمیز

  • ساده اما حیاتی. کم‌آبی یا آب با کیفیت پایین (شوری/آلودگی) مصرف خوراک و تولید را کاهش می‌دهد. همیشه آب را جزو «خوراک» حساب کنید.

X) XRF و آزمایش‌های کیفیت

  • ابزارهای آزمایشگاهی برای سنجش عناصر (مثل کلسیم و فسفر). لازم نیست همه داشته باشند، اما دانستن اینکه تامین‌کننده چطور کیفیت را می‌سنجد، به اعتماد شما کمک می‌کند.

Y) یکنواختی مخلوط (Mixing Uniformity)

  • اگر مخلوط یکنواخت نباشد، بعضی حیوان‌ها مواد معدنی زیادی می‌خورند و برخی کم. نتیجه: تفاوت رشد و احتمال مشکل سلامتی. هم مخلوط‌کن خوب لازم است، هم زمان کافی برای اختلاط.

Z) زمان‌بندی تغذیه و عادت‌ها

  • ثابت بودن زمان تغذیه استرس حیوان را کم می‌کند و مصرف خوراک را پایدار نگه می‌دارد. تغییرات ناگهانی در نوع یا مقدار خوراک باید به‌تدریج انجام شود.

چند نکته کلیدی برای انتخاب و مصرف بهتر خوراک

  • برچسب را دقیق بخوانید: درصدها، منبع مواد معدنی، تاریخ تولید و انقضا.
  • از تامین‌کننده درباره روش‌های کنترل کیفیت بپرسید: آیا آزمایش فلوراید یا سموم قارچی انجام می‌شود؟
  • شرایط انبار را کنترل کنید: رطوبت پایین، تهویه مناسب، دور از نور مستقیم.
  • تغییر خوراک را آرام انجام دهید: در چند روز به‌تدریج جیره جدید را جایگزین کنید.
  • از مشاوره متخصص استفاده کنید: یک تماس کوتاه با دامپزشک یا کارشناس تغذیه می‌تواند جلوی هزینه‌های زیاد را بگیرد.

سخن پایانی شناخت همین اصطلاحات پایه کمک می‌کند با دید بازتری خوراک بخرید، سوال‌های درستی بپرسید و از حیواناتتان بهتر مراقبت کنید. اگر می‌خواهید عمیق‌تر وارد جزئیات شوید، از منابع معتبر و مشورت با متخصصان بهره بگیرید. هدف نهایی، سلامت حیوان و صرفه اقتصادی شماست.

گردآورنده: متین حاجی علی عسگر